تاریخ یعقوبی (کتاب)

«تاریخ یعقوبی»، نوشته ابن واضح یعقوبی (م، ۲۸۴ ق)، از قدیمترین تاریخهای عمومی به زبان عربی است، که در دو جلد، خلاصه ای از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری را دربر دارد. این اثر از قدیمی‌ترین کتب تاریخی است که در تمدن اسلامی نوشته شده است.

مؤلف

احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وَهْب بن واضح یعقوبی (م، ۲۸۴ ق)، معروف به ابن واضح یعقوبی، به عنوان «کاتب» و «اخباری» شهرت دارد. لقب نخست اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم به اعتبار مورخ بودن وی و آشنایی او با اخبار تاریخی است. گفته شده که «واضح» جد یعقوبی، علایق شیعی داشته و هم او بوده است که در زمانی که مسئول «برید» مصر بوده، ادریس بن عبدالله بن حسن برادر نفس زکیه را به مغرب فراری داده و جانش را بر سر این کار گذاشته بود.

همچنین به احتمال قوی، یعقوبی شیعه بوده است، زیرا نشانه‌های تشیع وی در کتاب تاریخش کاملاً روشن است؛ از جمله این نشانه‌ها، اخبار وی در داستان سقیفه و کیفیت برخوردهای خلفا و نیز شیوه گزارش‌هایی است که از تاریخ حوادث اسلام ارائه داده است.

محتوای کتاب

این کتاب یک دوره تاریخ عمومی است که از هبوط حضرت آدم علیه‌السلام آغاز شده و تا حوادث سال ۲۵۹ هجری ادامه یافته است.

شیوه نگارش کتاب، تاریخی است نه حدیثی؛ بدین معنی که یعقوبی مانند برخی از مورخان محدث، حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند نیاورده است، بلکه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، کتاب خود را تألیف کرده است.

یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است که قصد تألیف کتابی مختصر را داشته ولذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف کرده است.

بخش نخست کتاب ـ که در باره تاریخ پیش از اسلام است ـ مقدمه ای داشته که در دست نیست. در بخش فعلی کتاب، که از میانه داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است.

یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است. وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است. به گفته هوتسما، مستشرق هلندی، مأخذ عمده یعقوبی در باره تاریخ بنی اسرائیل، پس از کتاب مقدّس، کتابی بوده به نام «غار گنجینه ها» که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است.

یعقوبی در فصل «ملوک فارس» به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در باره نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است. ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است. خوذای نامگ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است. ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دوره ساسانیان به شمار می رود.

مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت، هجرت، غزوات، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، حجة الوداع، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است.

شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام، مبحث بعدی است. سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث ۲۵۹ پرداخته شده است. تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه مسعودی از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است.

روش یعقوبی در مجلد دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست؛ او، برخلاف مورخان اخباری، چون طبری، سلسله اسناد روایات را به دست نداده، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است. یعقوبی در مقدمه این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است.

ویژگی بارز تاریخ یعقوبی، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم السلام است. وی به مناسبت ذکر وفات ائمه، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه السلام (۲۵۴ ق) آورده است. یعقوبی ضمن یاد کردن از امام علی علیه السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم السلام، در باره شخصیت ابوطالب، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین، ماجرای سقیفه، خلفای نخست و امام حسن علیه السلام، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زید بن علی نیز مطالبی آورده است.

وی در باره عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است. یعقوبی در باره حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی ۲۷۰)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است. اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد.

یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی، دقیق و گاه منحصر به فرد است. یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است. او در ذکر ولادت حضرت عیسی علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دوره هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمد بن موسی خوارزمی (متوفی ۲۳۲) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی ۲۰۰ یا ۲۰۵) است.

کتب مرتبط با تاریخ یعقوبی

مسعودی (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶) در نگارش تاریخ پیش از اسلام کتاب «مروج الذهب»، از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است. در سده ششم هجری، مؤلف «مجمل التواریخ و القصص»، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است.

«تاریخ یعقوبی» را محمدابراهیم آیتی به فارسی ترجمه و در ۱۳۴۱ شمسی در تهران چاپ کرده است.

پانویس

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص ۳۰۳-۳۰۴.
• دانشنامه جهان اسلام، "مدخل تاریخ یعقوبی" از محمدرضا ناجی.